Veel gemeenten hebben de afgelopen decennia een aardige verbeteringsslag gemaakt in de openbare ruimte. Binnensteden zijn aangepakt om een aantrekkelijk en concurrerend verblijfsklimaat te creëren en het beheer van de openbare ruimte is via beeldbestekken efficiënt in de markt geplaatst. De openbare ruimte is één van de domeinen waarbij de verantwoordelijkheid nog volledig bij de gemeente ligt, de invloed van de burger wordt beperkt tot een klachtenlijn en inspraak bij een herinrichting. De crisis dwingt de gemeente ook hier om een andere koers te gaan varen en verantwoordelijkheden opnieuw te verdelen. Veel gemeenten zijn actief hun nieuwe rol aan het zoeken, zo ook de gemeente Zaanstad.

Zaanstad
De gemeente Zaanstad kent een lange industriële geschiedenis. De oevers van de Zaan zijn voor veel Nederlandse bedrijven geboortegrond en ook de arbeiderswijken zijn hier uitgevonden. De gemeente is samengesteld uit zeven kernen rond de Zaan. Deze opbouw maakt het lastig om het centrum aan te wijzen en de geschiedenis leidt er toe dat er altijd wel ergens een perceel op herontwikkeling ligt te wachten.

In het afgelopen decennium is er met de realisatie van Inverdan duidelijk gekozen voor het versterken van het centrum van Zaandam. Het is een ongelofelijk succes waarmee Zaanstad zich op verschillende plekken in de kijker heeft gespeeld. Naast prijzen levert zo’n inspanning natuurlijk ook kritische beschouwingen op.

Als gevolg van de afwisseling van arbeiderswijken en grote fabrieksterreinen van Zaanstad zijn er altijd veel plekken en percelen die een nieuwe ontwikkeling of inrichting verdienen. Gezien de kritische woningmarkt, de huidige economische crisis en de initiatiefrijke bevolking zijn er dus tal van mogelijkheden voor tijdelijk beheer. Met spontane acties van creatieve ondernemers of bewoners trekken op verschillende plekken gebruikers de verantwoordelijkheid naar zich toe.

Stadstuinbouw
In Zaandam hebben bewoners met vereende krachten de Monettuin ingericht. Een braakliggend perceel in het centrum; vanwege het industriële verleden niet geschikt voor stadslandbouw. Maar na opschonen en het plaatsen van fruitkratten met pootgrond de eerste stadstuinbouwlocatie van Zaanstad. De bewoners hebben met de keuze van de naam ‘Monettuin’ direct een stuk geschiedenis van Zaanstad aan de plek meegegeven. Monet heeft hier in 1871 vier maanden gewoond en 25 schilderijen in de omgeving gemaakt. Ondertussen kent de tuin een eigen programmering met sangria en glühwein proeverijen en eind juni is er in het kader van het Ruslandjaar een datsja geplaatst.

Een vergelijkbare aanpak werkt ook elders in de stad zoals bij de Hof van Batavia in Wormerveer. Bas Husslage, één van de initiatiefnemers van de tuin, werkt in opdracht van de gemeente het concept verder uit naar een aanpak die bewoners van Zaanstad kan inspireren. Succesfactoren liggen met name bij een groep enthousiaste bewoners en voldoende onderscheidend vermogen.

De For-tuin is een initiatief van bewoners op een braakliggend perceel in Krommenie. Een potentiële bouwlocatie waar de ontwikkeling nog even op zich laat wachten. Op woensdagmiddag en op zaterdag verzamelt zich een groep vrijwilligers uit de buurt die inrichting, beheer en programmering van het park in eigen hand hebben genomen. Er is door de bewoners in samenspraak een plan op hoofdlijnen gemaakt en dit wordt nu uitgevoerd met het materiaal dat voor handen is.

Rolverdeling
Maar Zaanstad wil verder. Niet alleen bewonersinitiatieven op braakliggende percelen van derden, maar ook initiatieven in de openbare ruimte. Passend bij de hervormingsagenda van de gemeente die erop is gericht om bewoners te betrekken en te zoeken naar de grenzen van initiatieven voor de openbare ruimte.

In de wijken, dicht bij de bewoners krijgen zij de vrije hand bij inrichting en beheer. Meer betrokken, meer invloed en meer eigenaarschap. In het centrum en bij de hoofdstructuur heeft de gemeente zelf een duidelijk beeld voor ogen. Deze openbare ruimte dient als visitekaartje in de regio, voor deze gebieden houdt zij de regie.

In de opstart van deze aanpak zijn al diverse initiatieven en aanvragen voorbij gekomen. Voorstellen voor een kleurrijker of natuurlijker assortiment in heestervakken tot het willen plaatsen van een picknicktafel of een speelelement. In de praktijk blijkt dat bewonersinitiatieven vaak worden beperkt in hun mogelijkheden Speelelementen mogen alleen indien zij voldoen aan het attractiebesluit, uitzonderingen op de algemene plaatselijke verordening (APV) zijn niet mogelijk en afwijken van het beeldbestek is niet wenselijk. Maatwerk wordt gehinderd door een strikte rolopvatting van de gemeente. De gemeente zal kritisch moeten nadenken over haar rol en hoe ze wil omgaan met de bewoner met initiatief.

Maar ook bewoners moeten hun rol aanpassen. Te makkelijk kijken bewoners naar de gemeente als ze niet tevreden zijn over groen, bij zwerfvuil of als er een verschil van mening is in de buurt. Groenadoptie wordt aangevraagd om een eigen tuin te vergroten of om een speeltuintje te voorkomen. Eigen belang is een goede motivatie maar dan wel indien er sprake is van gedeeld eigen belang.

Veranderen
De gemeente werkt inmiddels hard aan het aanpassen van de rolopvatting. De ambtenaren zijn toegankelijk en bereikbaar, de aanvragen worden meedenkend beoordeeld. Het belangrijkste onderdeel in de beoordeling is het kennismakingsgesprek waarin naast fysieke voorwaarden vooral ook een basis van vertrouwen moet worden opgebouwd. Afspraken over het gebied en het beheer worden vervolgens vastgelegd door middel van een gelijkwaardige overeenkomst.

Ook bewoners zullen een nieuwe rol moeten pakken. Er zal tijd nodig zijn om die verandering inhoud te geven. In plaats van het bellen van de klachtenlijn moet de reactie worden: ‘wat kan ik doen’. Initiatieven als gelijkwaardige partner voor de gemeente, ondersteuning om zelf problemen op te lossen. Maatwerk moet mogelijk zijn als er draagvlak is bij de bewoners. Op die manier krijgen bewoners eigenaarschap van de openbare ruimte.

Foto bovenaan: Poëzieavond in de Monettuin (foto: www.monettuin.nl)